जेफ हॉकिन्स यांच्या ‘अ थाउजंड ब्रेन्स’ या पुस्तकाची ओळख करून देणाऱ्या लेखमालेचा हा तिसरा भाग.... 
....
‘अ थाउजंड ब्रेन्स’ हे पुस्तक तीन भागांमध्ये आहे. पहिल्या भागात हॉकिन्सनं ‘रेफरन्स फ्रेमची थिअरी’ समजावून सांगितली आहे. त्याला हॉकिन्सच्या टीमनं ‘थाउजंड ब्रेन्स थिअरी’ असं नाव दिलं आहे. पहिला भाग वाचून झाल्यावर आपण जगात वावरताना / विचार करताना / कृती करताना मेंदूत काय चालतं ते लक्षात येईल. तसंच बुद्धिमत्ता या संकल्पनेबद्दल यात सविस्तर माहिती आहे.

पुस्तकाचा दुसरा भाग ‘मशिन इंटेलिजन्स’बद्दल आहे. ‘विसाव्या शतकाला जसा कम्प्युटर्सनी आकार दिला तसा एकविसाव्या शतकाला मशिन इंटेलिजन्स आकार देईल. आमची ‘थाउजड ब्रेन्स थिअरी’ आजचा ‘आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स’ तितकासा ‘इंटेलिजंट का नाही’ हे समजावून सांगते. खरी इंटेलिजंट मशिन्स कशी बनवायची तेही या भागात मांडलं आहे. भविष्यातली इंटेलिजंट मशिन्स कशी दिसतील आणि आपण ती कशा प्रकारे वापरू तेही या भागात मी सांगितलेलं आहे. काही मशिन्स कशी सजग-कॉन्शस असतील आणि आपण त्याबाबत काय करायचं तेही या भागात मी लिहिलं आहे,’ असं खुद्द हॉकिन्स या भागाबद्दल म्हणतो.

इंटेलिजंट मशिन्स हा मानवजातीच्या अस्तित्वाला धोका आहे, आपण तयार केलेलं तंत्रज्ञान मानवजातीचा विनाश घडवेल, असं बऱ्याच लोकांना वाटतं. ते हॉकिन्सला मान्य नाही. मशिन इंटेलिजन्सपासून मानवाला धोका कसा नाही हे हॉकिन्सच्या टीमनं लावलेला शोध विस्तृतपणे सांगू शकतो असा त्याचा दावा आहे; पण माणूस हे तंत्रज्ञान कसं वापरतो यात धोका लपलेला आहे असंही लेखकाचं मत आहे. 

पुस्तकाच्या तिसऱ्या भागात, मेंदू आणि बुद्धिमत्ता या दृष्टिकोनातून मानवजातीकडे पाहायचा प्रयत्न केला आहे. मेंदू जगाबद्दलचं जे मॉडेल तयार करतो, त्यात प्रत्येकाच्या ‘स्व’चाही समावेश असतो. थोडक्यात, आपल्याला प्रत्येक क्षणाचं जे काही आकलन होतं ते जगाचं आपल्याला दिसणारं प्रारूप – सिम्युलेशन आहे. ते वास्तव जग नव्हे. आपल्या जगाबद्दलच्या काही धारणा चुकीच्या असू शकतात असाही ‘थाउजंड ब्रेन्स थिअरी’तून एक निष्कर्ष निघतो. अशा चुकीच्या धारणा सुधारणं/बदलवणं किती अवघड असतं आणि अशा चुकीच्या धारणा आपल्या पूर्वापार चालत आलेल्या भावनांबरोबर एकत्र झाल्या तर आपल्या अस्तित्वाला कसा धोका आहे हे या भागात लेखकानं मांडलं आहे. 

शेवटच्या प्रकरणात मानवजातीसमोर एक स्पीशिज म्हणून कोणता महत्त्वाचा पर्याय उभा ठाकेल याबद्दल वाचायला मिळतं. आपल्या स्वत:बद्दल विचार करण्याचे दोन मार्ग आहेत. एक मार्ग म्हणजे आपण ‘नॅचरल सिलेक्शन’मधून सजीव म्हणून उत्क्रांत होत गेलो. या दृष्टिकोनातून पाहिलं, तर माणूस जीन्समुळे घडतो आणि त्या जीन्सचं पुनरुत्पादन हा आपल्या आयुष्याचा हेतू असतो इतकंच आपल्या मनावर बिंबलेलं आहे; पण हॉकिन्सच्या मते आता आपण, केवळ हा जैविक दृष्टिकोन सोडून पुढे चाललो आहोत. आपण आता एक ‘बुद्धिमान स्पीशिज’ आहोत. विश्वाचा आकार आणि वयोमान माहिती असणारी आपली पहिली स्पिशी आहे. विश्वाचं रहस्य जाणून घेण्यासाठी साधनं तयार करणारे आपण पहिले आहोत. या अर्थानं, मानवाची व्याख्या आता बुद्धिमत्ता आणि ज्ञान या निकषांवर होऊ पाहते आहे... केवळ जीन्स वाहणारी एक स्पिशी एवढाच आपल्या अस्तित्वाचा अर्थ नाही. 

वेगळा विचार करणारं हे पुस्तक आहे.. ते मुळात वाचून समजावून घ्यायला हवं.